Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για τη Γυναίκα, στις 8 Μαρτίου, η Δρ. Σταματούλα Τσικρικά* ξεκινά μία ενδιάφερουσα αναδρομή στη διαδρομή της γυναίκας στις ιατρικές επιστήμονες.
Η παρουσία των γυναικών στην ιατρική υπήρξε μια διαρκής, αλλά συχνά αθέατη, πορεία μέσα στην ιστορία. Από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, οι γυναίκες ιατροί αντιμετώπισαν προκλήσεις και προκαταλήψεις, αλλά συνέβαλαν ουσιαστικά στην εξέλιξη της επιστήμης και της περίθαλψης.
Στην αρχαία Ελλάδα, η ιατρική ήταν ανδροκρατούμενη, αλλά υπήρχαν γυναίκες που ασκούσαν το επάγγελμα, κυρίως ως μαίες ή θεραπεύτριες. Παρά την ύπαρξη γυναικών θεραπευτριών, οι μεγάλες ιατρικές σχολές, όπως εκείνες της Κω και της Κνίδου, παρέμεναν κλειστές για τις γυναίκες. Η ιατρική γνώση συχνά περνούσε μέσα από κλειστά ανδρικά κυκλώματα, και οι γυναίκες που ασχολούνταν με την ιατρική σπάνια είχαν πρόσβαση σε γραπτές πηγές ή επίσημη εκπαίδευση. Αυτό δεν σήμαινε ότι δεν είχαν γνώσεις, αλλά ότι η καταγραφή της συμβολής τους στην επιστήμη ήταν περιορισμένη.
Η μυθολογική αφετηρία της ιατρικής με τη συμβολή του γυναικείου φύλου αναφέρεται στον Κένταυρο Χείρωνα και τον Ασκληπιό, ο οποίος έχει ως ιατρικούς βοηθούς τις κόρες του, την Υγεία, την Ιασώ, την Ακεσώ και Πανάκεια. Σε άλλες πηγές αναφέρεται η μητέρα του φιλόσοφου Σωκράτη, η Φαιναρέτη, η οποία ασκούσε το επάγγελμα της μαίας.
Μια μοναδική γυναικεία μορφή που συνδέεται με την επιστήμη εκείνης της εποχής είναι η Υπατία της Αλεξάνδρειας (370-415 μ.Χ.), η οποία, αν και περισσότερο γνωστή ως μαθηματικός και φιλόσοφος, ασχολήθηκε και με την ιατρική και τη φαρμακολογία. Οι γνώσεις της στη φυσική φιλοσοφία περιλάμβαναν και ιατρικές θεωρίες, ενώ οι μαθητές της πιθανώς ασχολούνταν με τη θεραπευτική τέχνη.
Όσον αφορά τις ιατρούς της αρχαιότητας, εκλεκτή θέση κατέχει και η Ασπασία (4ος. αιώνας μ.Χ.) η οποία πιθανότατα ήταν Ελληνίδα και εργάστηκε στον τομέα της γυναικολογίας και της μαιευτικής. Σε αυτή αναφέρεται ο Αέτιος ο Αμιδηνός ο οποίος στο 16ο βιβλίο του συνοψίζει τη γνώση της γυναικολογίας και της μαιευτικής όπως αυτή εμπεριέχεται σε 14 κεφάλαια από την Ασπασία, τα οποία είτε αποτελούν αντιγραφή του έργου της είτε περιγραφή του.
Η πιο γνωστή γυναίκα ιατρός της αρχαιότητας ήταν η Αγνοδίκη, μια Αθηναία που έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται η πρώτη γυναίκα που εξασκούσε επίσημα την ιατρική. Σύμφωνα με τον μύθο, μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να σπουδάσει κοντά στον περίφημο ιατρό Ηρόφιλο στην Αλεξάνδρεια. Όταν αποκαλύφθηκε η ταυτότητά της, κατηγορήθηκε, αλλά οι γυναίκες των Αθηνών υπερασπίστηκαν το δικαίωμά της να θεραπεύει, οδηγώντας σε μια αλλαγή στη νομοθεσία που επέτρεψε τη συμμετοχή των γυναικών στην ιατρική.
Εκτός από την Αγνοδίκη, υπήρχαν και άλλες γυναίκες θεραπεύτριες, ιδίως σε θρησκευτικά πλαίσια, όπως στα ιερά του Ασκληπιού. Αυτές οι γυναίκες ασχολούνταν με την παραδοσιακή ιατρική, τα βότανα και τη μαιευτική, ενώ είχαν ενεργό ρόλο στη φροντίδα γυναικών και παιδιών.
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο (4ος-15ος αιώνας), η ιατρική γνώση διατηρήθηκε και εξελίχθηκε μέσω μοναστηριών και νοσοκομείων που λειτουργούσαν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας. Εξέχουσα θέση στην ιατρική παροχή υπηρεσιών με θυσιαστικό τρόπο εκείνων των χρόνων διαδραμάτισε η Αγία Θέκλα, η άμισθος γιατρός του σώματος και της ψυχής, της ορθοδόξου και καθολικής εκκλησίας ως η πρώτη γυναίκα χριστιανή μάρτυρας.
Επίσης, η Μητροδώρα (3ος ή 4ος αιώνας μ.Χ.) ήταν Αθηναία ιατρός και συγγραφέας κειμένου που είναι γνωστό ότι έχει γραφεί από γυναίκα, του Περὶ τῶν γυναικείων παθῶντῆςμἠτρας, η οποία αναφέρεται ως η πρώτη γυναίκα συγγραφέας ιατρικού βιβλίου.
Κατά την βυζαντινή περίοδο, οι γυναίκες ιατροί ασκούσαν την ιατρική και σε άλλες ειδικότητες, ιδίως τη γυναικολογία. Αν και δεν είχαν ισότιμη θέση με τους άνδρες συναδέλφους τους, εντούτοις μπορούσαν να εργαστούν ως νοσοκόμες, μαίες και θεραπεύτριες, κυρίως σε γυναικεία μοναστήρια, ενώ τις αποκαλούσαν ιατρίνες, ιάτραινες, ιατρόμαιες. Τις περισσότερες φορές, οι γυναίκες μοναχές ήταν εκείνες που είχαν αναλάβει σημαντικό ρόλο στη φροντίδα των ασθενών, κυρίως μέσα σε μοναστηριακά νοσοκομεία, όπου προσέφεραν ιατρική φροντίδα και βοτανοθεραπεία. Σε αυτά τα πλαίσια, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της ιατρικής γνώσης και στη μετάδοσή της στις επόμενες γενιές.
Η ιστορία των γυναικών στην ιατρική είναι μια ιστορία αγώνα, επιμονής και εξέλιξης. Από τις αρχαίες θεραπεύτριες και τις Βυζαντινές μοναχές μέχρι τις σύγχρονες επιστήμονες, οι γυναίκες διεκδίκησαν τη θέση τους στον ιατρικό κόσμο, παρά τις προκαταλήψεις και τα εμπόδια.
Σήμερα, οι γυναίκες αποτελούν σημαντικό ποσοστό των ιατρών στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο. Οι προκλήσεις δεν έχουν εξαλειφθεί πλήρως, αλλά η πρόοδος είναι αδιαμφισβήτητη. Το μέλλον της ιατρικής θα συνεχίσει να διαμορφώνεται από τη συμβολή τους, διατηρώντας ζωντανή την παράδοση των γυναικών που προσέφεραν τις γνώσεις και την αφοσίωσή τους στην υγεία και την επιστήμη.
*Η Δρ. Σταματούλα Τσικρικά είναι Πνευμονολόγος, Πρόεδρος Ομάδας Προαγωγής Υγείας, Ιατρικής Εκπαίδευσης και Διακοπής Καπνίσματος Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας και Πρόεδρος Ένωσης Πνευμονολόγων Ελλάδας.
