Σαν σήμερα γεννιέται η Μάτση Χατζηλαζάρου που έδωσε φωνή και λυρικότητα στη γυναικεία έκφραση του έρωτα.

Αναμφίβολα, η Μάτση Χατζηλαζάρου υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα ποιήτρια που συνέθεσε ποιήματα ακολουθώντας το νεωτερικό ποιητικό κλίμα που εισήγαγε στη χώρα μας η γενιά του ’30.

Έχοντας μια οικογενειακή ιστορία που εντυπωσιάζει, έχοντας μια προσωπική ζωή εντονότατη από τα πρώτα χρόνια της εφηβείας της, καταφεύγει στην ψυχανάλυση και συναντιέται με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Πρώτη σύζυγος του Εμπειρίκου μαθητεύει στον υπερρεαλισμό και αποτελεί δυναμικό κομμάτι της ομάδας των πρωτοπόρων καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν γύρω από αυτόν την περίοδο της Κατοχής. Κάνοντας πράξη την ελευθερία έκφρασης που ευαγγελίζεται ο υπερρεαλισμός και υιοθετώντας τη συνειρμική γραφή, καταθέτει το δικό της έντονα προσωπικό, ιδιότυπο ποιητικό λόγο· μεταϋπερρεαλιστικό, όπως η ίδια τον χαρακτηρίζει.

Η πρώτη της ποιητική κατάθεση είναι και η πρώτη ποίηση γραμμένη από γυναίκα στη νεοελληνική γλώσσα που με τόση ελευθερία, αμεσότητα και βιωματικότητα συζητά τα του έρωτα και της ζωής, χωρίς ενοχές, χωρίς αναστολές, χωρίς περιστροφές αλλά και χωρίς εκχυδαϊσμούς και περιττές προκλήσεις. Μια λυρική, εν τέλει, ποίηση που, απευθυνόμενη με τρόπο ολοκληρωτικό και απόλυτο σε δεύτερο πρόσωπο, σ’ αυτό με το οποίο πραγματώνεται ο έρωτας, απευθύνεται με τρόπο καθολικό στον καθένα μας. Μια ποίηση καθολική των αισθήσεων που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή των αναγνωστών της, κινητοποιεί και τις δικές τους αισθήσεις και ανακαλεί ανάλογες μνήμες.

Ζώντας δίπλα στην ισχυρή προσωπικότητα του Εμπειρίκου, ο οποίος τη μύησε στον ποιητικό κόσμο και απελευθέρωσε δυνάμεις που η ίδια διέθετε, δεν παρέμεινε «υπό τη βαριά σκιά του», όπως πιθανόν θα ανέμενε κανείς. Διαφοροποιήθηκε ατομικά και ποιητικά. Αναζήτησε νέους δρόμους τόσο στη ζωή της όσο και στην ποιητική της έκφραση.

Συμμετέχει ενεργά, τα πρώτα μετακατοχικά χρόνια, στην έκδοση του σημαντικού περιοδικού «Τετράδιο», καλλιτεχνική έκφραση των πρωτοπόρων δημιουργών μιας γενιάς νεότερης από αυτή του Εμπειρίκου και ευθύς αμέσως, εκμεταλλευόμενη μια υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου, αναζητά το νέο, στο τότε κέντρο του πολιτισμού, το Παρίσι. Δεν αρκείται στα όσα της προσφέρει η ζωή της Αθήνας, δεν αρκείται στο αναπαραγωγή του παλιού, αναζητά το αυθεντικό.

Και εκεί, εντάσσεται αμέσως στο κλίμα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Ζει για χρόνια με τον ζωγράφο Χαβιέρ Βιλατό, ανιψιό του Πικάσo, εκδίδει στον εκδοτικό οίκο GLM, που υποστηρίζει τον υπερρεαλισμό, συνδέεται με τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Και μετά οι περιπέτειες της ζωής: επιστροφή στην Αθήνα, δεύτερη διαμονή στο Παρίσι, οριστική εγκατάσταση στην Αθήνα.

Και προς το τέλος του βίου της παρουσιάζει και πάλι στα ελληνικά γράμματα ποιητικές δημιουργίες εκπληκτικής ευθύτητας, ειλικρίνειας και εκφραστικής δεινότητας. Ο έρωτας κυριαρχεί και πάλι – είτε ως παρουσία είτε, κυρίως, ως επώδυνη απουσία ή μνήμη -, η σύνταξη και η έκφραση φτάνει στα όρια: «ξεμαλλιάζεται»…

Από τα βασικά ζητούμενα για τον υπερρεαλισμό, την αφετηρία της δημιουργικής της πορείας, ήταν η απελευθέρωση του ανθρώπου σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, η σύζευξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας με την ίδια τη ζωή. Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου, όσο για ελάχιστους δημιουργούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η ποίηση και η γραφή είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ίδια της τη ζωή, τα πάθη της, τον έρωτα. Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου ποίηση και ζωή λογίζεται ένα: ποιητικός τρόπος να ζεις, σωματοποιημένος ποιητικός λόγος.

Θρηνώ όλες τις χαίτες των κοριτσιών που ‘ναι ριγμένες επάνω στα μαξιλάρια του συμβατικού έρωτα. […]

Κάποτε θ’ ανοίξω τα βλέφαρά μου και τα σκέλη μου, για να δεχθώ τη βροχή.
Θ’ ανοίξω και τους δρόμους που μου’ φραξαν οι αντιστάσεις μου.
Ναι. Ό,τι δεν φθάνει το χέρι, το ξεπερνάει η καρδιά μας.

υπάρχει ανάμεσά μας
η ιστορία όλων εκείνων των λέξεων
έτσι γαλαξίας
με χαϊδεύει ως την κοιλιά

Έλα, η μέρα είναι τόσο ωραία – τα ποιήματα που
αγαπώ θέλω να τα ζήσω μαζί σου

θα ΄θελα μα πόσο θα ‘θελα ναι θα ΄θελα αμέσως τώρα τώρα θέλω να ξεμαλλιάσω λίγο τη σύνταξη για να σε τραγουδήσω όπως έμαθα στο Παρίσι

Πηγή: Περιοδικό Χάρτης / Κεντρική φωτογραφία: Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη