Οι ωοθήκες, αυτό το μάλλον υποτιμημένο όργανο στο γυναικείο σώμα, μπορεί να μην σημαντικό μόνο για τη γονιμότητα, αλλά και για τη γενικότερη υγεία κάθε γυναίκας.

Μέχρι σήμερα, οι ωοθήκες αποτελούν ένα σημαντικό όργανο του γυναικείου αναπαραγωγικού συστήματος. Νέες μελέτες και παρατηρήσεις, ωστόσο, δείχνουν ότι η υγεία και η «νεότητα» των ωοθηκών συνδέεται με περισσότερα από τη γονιμότητά μας. Μία νέα επιστημονική προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι ωοθήκες παίζουν βασικό ρόλο στη γυναικεία μακροζωία, συμβάλλοντας στη ρύθμιση των συστημάτων που διατηρούν υγιή την καρδιά, τα οστά και τον εγκέφαλό μας. «Έχω ξεκινήσει μια εκστρατεία για να σταματήσω να τις αποκαλώ αναπαραγωγικά όργανα, επειδή αυτό είναι μόνο ένα κομμάτι της λειτουργίας τους», λέει η Jennifer Garrison, PhD, επίκουρη καθηγήτρια στο Buck Institute for Research on Aging στο Novato της Καλιφόρνια. «Είναι το ενδοκρινικό όργανο που ενεργεί ως αρχιτέκτονας της υγείας για το γυναικείο σώμα, τελεία και παύλα».

Πώς επιδρούν στην υγεία οι ωοθήκες στην εφηβεία, στα 20, στα 40, στα 40 και μετά

Οι ωοθήκες αποτελούν μέρος ενός πολύπλοκου δικτύου διανομής σημάτων που, μαζί με τον υποθάλαμο και την υπόφυση, επικοινωνεί σχεδόν με κάθε ιστό του σώματος. Εάν οι ωοθήκες δεν λειτουργούν σωστά, αυτό μπορεί να αποτελεί ένδειξη διαφόρων προβλημάτων υγείας. Στις έφηβες και τις νέες γυναίκες, μια δυσλειτουργία των ωοθηκών μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα ακανόνιστους εμμηνορροϊκούς κύκλους. Για τις γυναίκες στα είκοσί τους, μπορεί να υποδηλώνει τον κίνδυνο εμφάνισης του συνδρόμου πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS) ή μεταβολικών διαταραχών. Για τις γυναίκες στα τριάντα τους, μπορεί να εκδηλωθεί σε θέματα γονιμότητας και αποβολές. Για τις σαραντάρες, όταν η λειτουργία των ωοθηκών αρχίζει συνήθως να αυξομειώνεται, μπορεί να οδηγήσει σε όλα τα συμπτώματα που συνδέουμε με την περιεμμηνόπαυση: προβλήματα ύπνου, εξάψεις, αλλαγές στη διάθεση και πολλά άλλα.

«Γερνάνε» οι ωοθήκες;

Μόλις οι ωοθήκες σταματήσουν να απελευθερώνουν ωάρια για 12 συνεχόμενους μήνες, συνήθως κάπου μεταξύ των 45 και 55 ετών και μπαίνουμε στην εμμηνόπαυση, αυξάνεται δραματικά ο κίνδυνος καρδιαγγειακών παθήσεων, οστεοπόρωσης, άνοιας, κατάθλιψης, αυτοάνοσων νοσημάτων – και ο κατάλογος συνεχίζεται… Αυτό μπορεί να εξηγεί το γιατί, παρόλο που οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες κατά μέσο όρο, μπορεί επίσης να περνούν σημαντικά μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους με κακή υγεία. «Η γήρανση είναι ο νούμερο ένα παράγοντας κινδύνου για χρόνιες παθήσεις στον σύγχρονο κόσμο και οι ωοθήκες είναι το όργανο με την ταχύτερη γήρανση – γηράσκουν τουλάχιστον δύο φορές ταχύτερα από τους άλλους ιστούς του σώματος», επισημαίνει η Garrison. «Αν μας ενδιαφέρει να ζούμε περισσότερο και καλύτερα, πρέπει να κατανοήσουμε πώς και γιατί οι ωοθήκες γερνούν γρηγορότερα από τον υπόλοιπο οργανισμό».

Δυστυχώς, όπως και οι περισσότερες πτυχές της γυναικείας υγείας, διαχρονικά, οι ωοθήκες δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς επιστημονικά. Μάλιστα, οι ειδικοί δεν μπορούν καν να απαντήσουν με βεβαιότητα γιατί συμβαίνει καθόλου η εμμηνόπαυση στον άνθρωπο ενώ δεν αποτελεί ένα βασικό στοιχείο των θηλαστικών. Εκτός από μερικά είδη φαλαινών και μια ομάδα χιμπατζήδων από την Ουγκάντα, οι άνθρωποι είναι το μόνο είδος που σταματά την αναπαραγωγή!

Θα ζούμε περισσότερο αν δουλεύουν για περισσότερα χρόνια οι ωοθήκες μας;

Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι η είσοδος στην εμμηνόπαυση σε μεγαλύτερη ηλικία σχετίζεται με τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Επιπλέον, μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2009 διαπιστώνει ότι οι άνδρες των οποίων οι αδελφές έκαναν παιδιά αργότερα στη ζωή τους (μετά την ηλικία των 45 ετών) ήταν επίσης πιθανό να ζήσουν περισσότερο. Οι ειδικοί δεν είναι σίγουροι για το λόγο που συμβαίνει αυτό, αλλά μια θεωρία υποστηρίζει ότι οι γυναίκες που μπαίνουν αργότερα στην εμμηνόπαυση μπορεί να διαθέτουν πιο αποτελεσματικούς μηχανισμούς επιδιόρθωσης βλαβών του DNA, ένα χαρακτηριστικό που μπορεί να φέρουν και τα αδέλφια τους.

Ο μοναδικός ρυθμός γήρανσης των ωοθηκών, τις καθιστά στην πραγματικότητα ιδανικές για τη μελέτη της μακροζωίας. «Συνήθως δεν μπορούμε να δοκιμάσουμε ερευνητικά παρεμβάσεις για την κατάσταση της υγείας και τη μακροζωία σε ανθρώπους, επειδή αυτό θα ήταν ένα κλινικό γεγονός 90 ετών. Οι ωοθήκες όμως παρέχουν ένα επιταχυνόμενο μοντέλο ανθρώπινης γήρανσης που μπορούμε να μελετήσουμε πραγματικά σε νέους ανθρώπους», σχολιάζει η Garrison. «Αν μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον μηχανισμό που οφείλεται για την ταχύτερη γήρανση των ωοθηκών σε σύγκριση με άλλα όργανα, αυτό μπορεί να μας αποκαλύψει κάτι για τη γήρανση στο υπόλοιπο σώμα, για τις γυναίκες και τους άνδρες».

Πώς μπορεί να επιτευχθεί η «αντιγήρανση» των ωοθηκών

Έχοντας αυτά τα δεδομένα στο τραπέζι, τόσο η επιστημονική κοινότητα όσο και ειδικοί στη βιοτεχνολογία αρχίζουν να αφιερώνουν έρευνα και χρηματοδότηση για τη διερεύνηση τρόπων παράτασης της λειτουργίας των ωοθηκών. Ένας βασικός τρόπος για να γίνει αυτό είναι η επιβράδυνση του ρυθμού με τον οποίο «χάνονται» τα ωάρια στη ζωή της γυναίκας. «Οι ωοθήκες απελευθερώνουν περίπου 500 ωάρια κατά τη μέση αναπαραγωγική τους ζωή, αλλά γενικά μέχρι την ηλικία των 51 ετών, έχει χαθεί το 99,9% των ωαρίων», λέει ο Kutluk Oktay, MD, PhD, διευθυντής του Εργαστηρίου Μοριακής Αναπαραγωγής και Διατήρησης της Γονιμότητας στην Ιατρική Σχολή του Yale. Για να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα, ο Oktay ανέπτυξε την πρώτη διαδικασία μεταμόσχευσης ωοθηκών με τη χρήση κρυοσυντηρημένου ιστού.

Ενώ η κατάψυξη ωαρίων και η ανάκτηση ωαρίων για εξωσωματική γονιμοποίηση μπορεί να αποδώσει 10 έως 15 ώριμα ωάρια για τη μέση γυναίκα κάτω των 35 ετών, η κατάψυξη ωοθηκικού ιστού συλλέγει εκατοντάδες χιλιάδες ανώριμα ωάρια. Ο ωοθηκικός ιστός συντηρείται και αργότερα μεταμοσχεύεται πίσω στο σώμα, όπου έχει βρεθεί ότι συνεχίζει να αναπτύσσεται και να επεκτείνει τη λειτουργία των ωοθηκών. «Οι γυναίκες έχουν ένα τόσο μεγάλο απόθεμα ωαρίων – γιατί να μην το αξιοποιήσουμε πριν χαθεί χωρίς σκοπό και να τους επιτρέψουμε να το χρησιμοποιήσουν αργότερα;» λέει ο Oktay.

Αξιοποιώντας δεδομένα από προηγούμενες διαδικασίες, ο Oktay και η ομάδα του δημιούργησαν ένα μαθηματικό μοντέλο, το οποίο δημοσιεύθηκε στο American Journal of Obstetrics & Gynecology, για να προβλέψουν πόσο καιρό η κρυοσυντήρηση θα μπορούσε να παρατείνει τη λειτουργία των ωοθηκών σε υγιείς γυναίκες. Τα δεδομένα δείχνουν ότι για τις περισσότερες γυναίκες κάτω των 40 ετών, η κρυοσυντήρηση και μεταμόσχευση ωοθηκικού ιστού μπορεί να καθυστερήσει σημαντικά την εμμηνόπαυση – και για τις γυναίκες κάτω των 30 ετών, μπορεί να την αποτρέψει εντελώς. «Εάν μπορείτε να συλλέξετε ωάρια σε νεότερη ηλικία, όταν τα ωάρια είναι καλύτερης ποιότητας, και να τα μεταμοσχεύσετε σε μεταγενέστερη ηλικία, γυρνάτε κατά κάποιο τρόπο το ρολόι προς τα πίσω», λέει ο Oktay.

Στο Ιατρικό Κέντρο Irving του Πανεπιστημίου Κολούμπια στη Νέα Υόρκη, οι ερευνητές εξετάζουν τρόπους επιβράδυνσης της απώλειας ωαρίων με τη χρήση ραπαμυκίνης, ενός φαρμάκου που έχει εγκριθεί από τον αμερικανικό οργανισμό έγκρισης φαρμάκων FDA για χρήση σε ασθενείς με μεταμόσχευση οργάνων. Μια τρέχουσα μελέτη δείχνει ότι, χορηγούμενη σε χαμηλές εβδομαδιαίες δόσεις, θα μπορούσε να παρατείνει τη γονιμότητα σε ποντίκια κατά 20 τοις εκατό. «Η ελπίδα είναι ότι επιβραδύνοντας τη γήρανση των ωοθηκών με τη χρήση ενός ασφαλούς, φθηνού χαπιού, μπορούμε να παρατείνουμε το εύρος της υγείας και τη διάρκεια ζωής», λέει ο Zev Williams, MD, PhD, συγγραφέας της μελέτης και διευθυντής του Κέντρου Γονιμότητας του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Η ραπαμυκίνη, η οποία έχει ήδη εγκριθεί από τον FDA για χρήση σε ασθενείς με μεταμόσχευση οργάνων, έχει μελετηθεί ευρέως, έχει καλό ιστορικό ασφάλειας και είναι διαθέσιμη σε χαμηλό κόστος. «Εάν διαπιστωθεί ότι είναι αποτελεσματική στην επιβράδυνση της ωοθηκικής γήρανσης, έχει τη δυνατότητα να μετατραπεί γρήγορα σε ουσιαστικές βελτιώσεις στην υγεία των γυναικών», προσθέτει ο Williams.

Άλλοι ερευνητές επικεντρώνονται στην AMH, μια αντι-μυλλεριανή ορμόνη, η οποία ρυθμίζει τον αριθμό των αναπτυσσόμενων ωοθυλακίων στις ωοθήκες. Ένα χαμηλό επίπεδο AMH μπορεί να σημαίνει ότι συρρικνώνεται ο αριθμός των ωαρίων, λέει ο David Pépin, μοριακός βιολόγος στο Mass General Research Institute ο οποίος ανέπτυξε μια συνθετική μορφή της AMH για να αυξήσει τα επίπεδα και να φρενάρει την απώλεια ωαρίων. Η νεοφυής βιοτεχνολογική εταιρεία Oviva Therapeutics, την οποία ο Pépin βοήθησε να ιδρυθεί, έχει αρχίσει να πειραματίζεται με ενέσιμη AMH σε ζώα, αν και ένα πραγματικό φάρμακο για τη μακροζωία των ωοθηκών θα μπορούσε να απέχει δεκαετίες από την διάθεσή του.

Ποιος φοβάται την εμμηνόπαυση;

Προς το παρόν, οι γυναίκες δεν πρέπει να βλέπουν την εμμηνόπαυση με την αίσθηση της επικείμενης καταστροφής. «Δεν είναι όλα τόσο άσχημα», λέει η Mary Jane Minkin, MD, κλινική καθηγήτρια μαιευτικής, γυναικολογίας και αναπαραγωγικών επιστημών στην Ιατρική Σχολή του Yale και πιστοποιημένη κλινική για την εμμηνόπαυση από την Menopause Society. «Το σοβαρό PMS, η ενδομητρίωση, τα ινομυώματα – όλα αυτά θεραπεύονται με την εμμηνόπαυση, για να μην αναφέρουμε την ανακούφιση του να μην έχεις περίοδο ή να μην ανησυχείς για την εγκυμοσύνη».

Η Minkin ενθαρρύνεται από το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την έρευνα της εμμηνόπαυσης, αλλά παραμένει κάπως επιφυλακτική απέναντι στις προσπάθειες να σταματήσει η εμμηνόπαυση. «Αυτό που μπορεί να κάνει για την παράταση της γονιμότητας είναι καταπληκτικό, αλλά αν μιλάμε μόνο για τις επιπτώσεις της εμμηνόπαυσης, προσωπικά πιστεύω ότι είναι πολύ φθηνότερο και λιγότερο επεμβατικό να χρησιμοποιούμε θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης από το να παρεμβαίνουμε με άλλους, πιο περίπλοκους τρόπους».

Εν τω μεταξύ, τι μπορούν να κάνουμε για να διατηρήσουμε τις ωοθήκες μας νέες; Όπως επισημαίνει η Minkin, «αν κάνατε μια κλινική μελέτη με δίαιτα και άσκηση ενάντια σε οποιαδήποτε από τις νέες θεραπείες κατά της γήρανσης των ωοθηκών που μελετώνται αυτή τη στιγμή -ραπαμυκίνη, AMH, οποιαδήποτε από αυτές- η δίαιτα και η άσκηση θα εξακολουθούσαν να κερδίζουν με διαφορά».

Τι κρατάμε από όλο αυτό;

Είναι σημαντικό ότι το ενδιαφέρον για την υγεία των γυναικών αυξάνεται και ότι επενδύονται σε αυτό τον τομέα ερευνητικά κονδύλια. Είναι επίσης σημαντικό πως η συζήτηση για την μακροζωία συνοδεύεται από την προϋπόθεση της καλής ποιότητας ζωής. Στο μεταξύ, έχουμε έναν ακόμη λόγο να είμαστε τυπικές στις γυναικολογικές και άλλες προληπτικές εξετάσεις μας και να ακολουθούμε έναν υγιεινό τρόπο ζωής και διατροφής – τελικά όλα εκεί καταλήγουν, ή μου φαίνεται;