Λίγα μέρη είναι πιο αντιπροσωπευτικά της φρίκης που έπληξε την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης. Ήταν εδώ, σε αυτό που είναι τώρα ένα σκονισμένο εργοτάξιο στα εξωτερικά άκρα αυτής της βόρειας πόλης, που χιλιάδες Έλληνες Εβραίοι φορτώθηκαν βίαια σε φορτηγά βοοειδών που τους μετέφεραν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς. Και είναι εδώ, στο έδαφος που προορίζεται για την ανέγερση ενός πολυαναμενόμενου μουσείου του Ολοκαυτώματος, όπου ο αρχηγός του κράτους της Γερμανίας, Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάιερ, ξεκίνησε την περασμένη εβδομάδα μια τριήμερη επίσκεψη με συναισθηματικό φόρτο, δηλώνοντας: «Όποιος στέκεται και μιλάει εδώ ως Γερμανός πρόεδρος είναι γεμάτος ντροπή».
Το οκταώροφο, οκταγωνικού σχήματος μουσείο του Ολοκαυτώματος έχει χαρακτηριστεί ως το σημαντικότερο μεγαθήριο που έχει ανεγερθεί στη Θεσσαλονίκη από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Οι εργάτες των κατασκευών βάζουν τα θεμέλιά του από την αρχή του έτους, με το κτίριο να προβλέπεται να ολοκληρωθεί το 2026. Η Γερμανία ήταν η πρώτη που δέσμευσε 10 εκατ. ευρώ σε κεφάλαια. «Επιτέλους συμβαίνει», λέει ο Ντέιβιντ Σαλτιέλ, ο οποίος ηγείται της πλέον πολύ μειωμένης εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. «Το περιμέναμε τόσα χρόνια».
Έχουν περάσει περισσότερα από 80 χρόνια από τότε που η πολεμική μηχανή του Τρίτου Ράιχ ενορχήστρωσε τις νηοπομπές θανάτου που θα έβλεπαν περίπου 50.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά της πόλης να σκοτώνονται στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ήταν μια απώλεια ανθρώπινων ζωών που κατέστρεψε ένα από τα μεγάλα κέντρα του ευρωπαϊκού Εβραϊσμού – περίπου το 90% του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης εξολοθρεύτηκε – παράλληλα μόνο με την Πολωνία, όπου σημειώθηκαν επίσης παρόμοια ποσοστά θνησιμότητας.
Πριν από τη ναζιστική κατοχή, η Θεσσαλονίκη, όπως ονομαζόταν τότε, ήταν γνωστή ως «Μητέρα του Ισραήλ», μια αντανάκλαση των αρχαίων ριζών της κοινότητας σε μια βαλκανική μητρόπολη όπου οι Εβραίοι υπερτερούσαν κατά πολύ των Χριστιανών πολύ μετά την ενσωμάτωσή της στο Βασίλειο της Ελλάδας το 1912. Οι περισσότεροι ήταν σεφαραδίτες Εβραίοι που μιλούσαν Λαδίνο και είχαν εγκατασταθεί στο εμπορικό λιμάνι μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία τον 15ο αιώνα. Αλλού, περίπου 17.000 χάθηκαν, διασφαλίζοντας ότι έως και το 90% του συνολικού προπολεμικού εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας έπεσε θύμα της «τελικής λύσης».
Για τον Σαλτιέλ, έναν σημαντικό επιχειρηματία που είναι επικεφαλής του κεντρικού συμβουλίου των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας για 25 χρόνια, το μουσείο του Ολοκαυτώματος έχει καθυστερήσει πολύ. Αντικαθιστώντας ένα μικρό αν και λαμπερό εβραϊκό μουσείο που άνοιξε τις πόρτες του το 2001, θα επιτρέψει, πιστεύει, επιτέλους να «θεραπεύσει μια πληγή». «Αισθάνομαι ότι είμαι η φωνή όλων εκείνων των Εβραίων που τους έβαλαν στα τρένα, χωρίς κανείς να τους σταματάει και όλοι να κοιτάζουν», λέει, εμφανώς ταραγμένος καθώς η φωνή του υψώνεται λίγο. «Ως γενιά μετά το Ολοκαύτωμα, έχουμε την ευθύνη να μιλήσουμε εξ ονόματος εκείνων που δεν μπορούσαν να πουν τίποτα».
Τα νέα του μουσείου δεν ήρθαν πολύ νωρίς για τη Lola Hassid Angel, ανάμεσα στους λίγους επιζώντες που ζουν ακόμη στην Ελλάδα. Προγιαγιά, η 88χρονη θυμάται ακόμα έντονα την απέλασή της με τους γονείς της, και τους δύο κατόχους Ισπανικού διαβατηρίου, σε ένα από τα τελευταία τρένα που έφυγαν από την Αθήνα, όπου η οικογένειά της είχε καταφύγει νωρίτερα στην κατοχή ερχόμενη από τη Θεσσαλονίκη.
Ήταν Απρίλιος του 1944 –τρία χρόνια μετά την πορεία της Βέρμαχτ στην ελληνική πρωτεύουσα– και προορισμός τους ήταν το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν. Υποστηρίχθηκε ότι εκεί αυτοί, και άλλοι «ξένοι Εβραίοι», θα ανταλλάσσονταν με Γερμανούς αιχμαλώτους πολέμου, ένα σχέδιο που ακυρώθηκε από τις αποβιβάσεις της D-day ένα μήνα αργότερα. «Θυμάμαι πολύ καλά το ταξίδι με το τρένο. Ήταν τρομερό, η μυρωδιά, η δυσοσμία, ο κόσμος έκλαιγε. Και ο πατέρας μου με πήρε, τότε μόλις έξι ετών, στην αγκαλιά του και με έβαλε σε ένα άνοιγμα [στο φορτηγό] λέγοντας στα γαλλικά: «Ανάπνευσε Λόλα, πάρε τον καθαρό αέρα»», λέει στον Observer. Ήταν πράγματα, είπε, που ήταν αδύνατο να συγχωρηθούν ή να ξεχαστούν. «Μου έκλεψαν την παιδική ηλικία. Υπάρχουν μνήμες που δεν μπορούν ποτέ να σβήσουν. Μου πήραν τους εφτά θείους και τις οκτώ θείες μου και όλα τα παιδιά τους και, στο τέλος, τη Θεσσαλονίκη, που δεν θα ξαναγυρνούσαμε ποτέ. Αλλά κέρδισα τον Χίτλερ γιατί κατάφερα να κάνω μεγάλη οικογένεια και ελπίζω να ζήσω αρκετά για να δω αυτό το μουσείο του Ολοκαυτώματος, το οποίο, φυσικά, θα έπρεπε να είχε συμβεί εδώ και πολύ καιρό».
Για τον Σαλτιέλ, η καθυστέρηση είναι μαρτυρία «της σιωπής» που έχει στοιχειώσει τις σεφαραδίτικες κοινότητες στην Ελλάδα. Όταν το πρώτο τρένο θανάτου έφυγε από τη Θεσσαλονίκη, στις 15 Μαρτίου 1943, οι Γερμανοί γραφειοκράτες είχαν κατακτήσει την τέχνη των μαζικών δολοφονιών που στήριζε τη φυλετική αναδιάρθρωση που προβλεπόταν από το ναζιστικό καθεστώς. Αλλά η σιωπή όσων έβλεπαν ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μεταφέρθηκαν σε γκέτο και μετά απελάθηκαν ήταν επίσης εκκωφαντική.
Σε έντονη αντίθεση με την Αθήνα και άλλα μέρη της Ελλάδας, όπου η Ορθόδοξη Εκκλησία, οι αντιστασιακοί και οι αριστεροί συσπειρώθηκαν για να κρύψουν τους Εβραίους, στη Θεσσαλονίκη η κοινότητα αφέθηκε να τα βγάλει πέρα από μόνη της. Λιγότεροι από 2.000 επέζησαν. Όσοι επέστρεφαν αντιμετώπιζαν πάντα μια πόλη της οποίας οι κάτοικοι όχι μόνο ήταν σε μεγάλο βαθμό χριστιανοί αλλά και απρόθυμοι να αντιμετωπίσουν τη φρίκη. «Στη Θεσσαλονίκη επικράτησε σιωπή», εξηγεί ο Σαλτιέλ, εκτιμώντας ότι η κοινότητα της πόλης σήμερα είναι περίπου 1.000. «Η πλειοψηφία δεν ήθελε να μιλήσει για αυτό που συνέβη και σίγουρα όχι για αυτό που δεν συνέβη».
Το μουσείο 9.000 τετραγωνικών ποδιών δεν είναι μόνο ένας καθυστερημένος φόρος τιμής σε όσους υπέφεραν στη Θεσσαλονίκη από τους Ναζί και τους συνεργάτες τους. Θα γιορτάσει επίσης την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού, συμπεριλαμβανομένων των 39 άλλων εβραϊκών κοινοτήτων που, προπολεμικά, ήταν διάσπαρτες σε όλη την Ελλάδα και, ελπίζουμε, να αποτελέσουν εκπαιδευτικό κέντρο και κέντρο ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια εποχή που τα ακροδεξιά κόμματα και οι αρνητές του Ολοκαυτώματος επανεμφανίζονται και αποκτούν δυναμική σε όλη την Ευρώπη.
Η κεντροδεξιά κυβέρνηση της Ελλάδας, η οποία επιδίωξε να βελτιώσει τους δεσμούς με το Ισραήλ παρά την αυξανόμενη ανησυχία για τις ενέργειές του στη Μέση Ανατολή, έχει δεσμευτεί να συνεισφέρει 18 εκατομμύρια ευρώ. Άλλα 10 εκατομμύρια ευρώ θα προέλθουν από ιδιώτες δωρητές, συμπεριλαμβανομένου του Άλμπερτ Μπούρλα, του Διευθύνοντος Συμβούλου της Φάιζερ, ο οποίος θα δεσμεύσει 1 εκατομμύριο δολάρια του χρηματικού επάθλου που θα λάβει για την ανακάλυψη ενός αποτελεσματικού εμβολίου Covid.
Ο Μπούρλα γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη από Εβραίους γονείς που επέζησαν για λίγο από το Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, όλοι συμφωνούν ότι αν δεν ήταν ο Γιάννης Μπουτάρης, ο χαρισματικός πρώην δήμαρχος της πόλης, το μουσείο, ακόμη και σε αυτό το στάδιο, θα μπορούσε να μην υπήρχε ακόμα.
Ένας εξέχων οινοπαραγωγός που μπήκε στην τοπική πολιτική για να «ανταποδώσει στην κοινότητα», ο Μπουτάρης ήθελε να ανοίξει τη Θεσσαλονίκη και να αναδείξει την εβραϊκή και οθωμανική μουσουλμανική κληρονομιά της. Αναβιώνοντας το άλλοτε θρυλικό πολυπολιτισμικό παρελθόν του, ο προοδευτικός επιχειρηματίας δήλωσε ξεκάθαρα ότι ήλπιζε να αντιμετωπίσει τον κραυγαλέο αντισημιτισμό που, για χρόνια, καταδίωκε την κοινωνικά συντηρητική Βόρεια Ελλάδα. Κεντρικό σημείο σε αυτό ήταν ένα σωστό μουσείο Ολοκαυτώματος. Υπό τη διαχείριση του, βρέθηκε μια τοποθεσία και υπογράφηκαν οι άδειες.
«Ο Μπουτάρης ήταν μοναδικός γιατί δεν τον ένοιαζε το πολιτικό κόστος και αυτό βοήθησε πραγματικά να σπάσουν τα ταμπού σε ένα μέρος όπου τόσοι πολλοί προσποιήθηκαν ότι το Ολοκαύτωμα δεν συνέβη ποτέ», λέει ο Γιώργος Αντωνίου, επίκουρος καθηγητής Εβραϊκών Σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στα 82 του χρόνια, ο Μπουτάρης με τατουάζ θεωρεί το εγχείρημα ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του. Όταν ορκίστηκε για δεύτερη φορά το 2014, φόρεσε ένα κίτρινο αστέρι για να δείξει στους ακροδεξιούς δημοτικούς συμβούλους από το πλέον ανενεργό νεοναζιστικό κόμμα Χρυσή Αυγή ότι εννοούσε τις επιχειρήσεις.
«Όπου κι αν πήγαινα με ρωτούσαν «γιατί θέλεις αυτό το μουσείο;» λέει. «Υπήρξε ώθηση, σίγουρα. Με το Ολοκαύτωμα η Θεσσαλονίκη έχασε το μέλλον της. Όλοι οι καλοί έμποροι, τραπεζίτες και ακαδημαϊκοί ήταν Εβραίοι. Ήταν μια τεράστια απώλεια». Πέντε χρόνια μετά, ο Μπουτάρης κουνάει το κεφάλι του με δυσπιστία επειδή υπάρχουν τόσα πολλά ακόμα να γίνουν. Ένα πάρκο μνήμης που είχε σχεδιάσει να δημιουργήσει στην Πλατεία Ελευθερίας, την πλατεία όπου συγκεντρώθηκαν για πρώτη φορά χιλιάδες Εβραίοι άνδρες το 1942, παραμένει χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων επειδή ο διάδοχός του αρνήθηκε να υπογράψει το έργο. Ως αποτέλεσμα, το μνημείο του Ολοκαυτώματος της πόλης βρίσκεται κοντά στη γωνία μιας πολυσύχναστης διασταύρωσης, μισο-κρυμμένο από δέντρα.
Ακόμη χειρότερη, λέει, ήταν η απόφαση να χτιστεί το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης πάνω από ένα αρχαίο εβραϊκό νεκροταφείο. «Για πολύ καιρό, δεν υπήρχε πινακίδα ή μνημείο στον χώρο, όπως δεν υπάρχουν πινακίδες που να υποδηλώνουν ότι κάποτε υπήρχαν 30 συναγωγές σε αυτή την πόλη πριν όλες εκτός από μία καταστραφούν από τους Ναζί».
Ο Μπουτάρης όμως είναι αισιόδοξος. Τα σχέδια για τη μετατροπή της Πλατείας Ελευθερίας σε πάρκο μνήμης με το μνημείο του Ολοκαυτώματος ως επίκεντρο έχουν αναστηθεί. Και το ίδιο το νέο μουσείο, λέει, δεν θα παραλείψει να εντυπωσιάσει. «Υπάρχουν μουσεία Ολοκαυτώματος σε όλο τον κόσμο, αλλά κανένα δεν έχει αφιερωθεί αποκλειστικά στην ιστορία και τον πολιτισμό των Σεφαραδιτών Εβραίων σε αυτό το μέρος του κόσμου. Και κανείς δεν θα πει την ιστορία του έτσι».
Πηγή: The Guardian
