Η τέχνη έχει τον τρόπο να βάζει φωτιά στη λήθη και τη χυδαιότητα. Να είναι πάντα ο πιο σύντομος δρόμος από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Παντού, στον κόσμο

Ο Πικάσο το 1937, στον τεράστιο καμβά του, ζωγράφισε την βομβαρδισμένη από τα γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα βασκική πόλη, Γκερνίκα. Όλη η φρίκη του πολέμου σε έναν πίνακα, που περιέχει ήχους νεκρών, την οδύνη ενός βίαιου τέλους. Ο Πικάσο πήρε θέση. Διάλεξε τη μεριά του. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, η Φράνκα Ράμε, σύζυγος του Νομπελίστα συγγραφέα Ντάριο Φο, έγραψε κι ερμήνευσε μια σειρά μονολόγων βασισμένων σε μαρτυρίες υπαρκτών προσώπων της ιταλικής αντίστασης στον φασισμό. Ο μονόλογος «Μάμμα Τόνι» καταγίνεται με την ιστορία της «μάνας» μιας ομάδας ανταρτών, πρόσωπο πραγματικό, που έχασε τον γιο της, αλλά δεν έπαψε να πολεμά και να αγωνίζεται. Η Φράνκα Ράμε πήρε θέση. Διάλεξε τη μεριά της. Το φθινόπωρο του 1940, προβλήθηκε, για πρώτη φορά, η ταινία «Ο Μεγάλος Δικτάτωρ» σε σκηνοθεσία, σενάριο και παραγωγή του Τσάρλι Τσάπλιν. Η ταινία του Τσάπλιν ασκεί κριτική στα ολοκληρωτικά καθεστώτα του ναζισμού και του φασισμού, σατιρίζοντας, κατά κάποιον τρόπο, τόσο τον Αδόλφο Χίτλερ όσο και τον Μπενίτο Μουσολίνι. Ο Τσάπλιν πήρε θέση. Διάλεξε τη μεριά του.

Ο συγγραφέας Ίταλο Καλβίνο έλεγε ότι κανείς δεν δίνει σήμερα τόση αξία στη λογοτεχνία όσο τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο Καλβίνο όλη του τη ζωή αντιστεκόταν κατά του φασισμού, γεγονός από το οποίο εμπνεύστηκε τα πρώτα έργα του. Ο Τούρκος ποιητής, Ναζίμ Χικμέτ, με μια ποίηση χωρίς σύνορα και πατρίδα: «Μπορεί να διακηρύσσεις ότι κανείς πρέπει να ζει, όχι ως εργαλείο, ένας αριθμός ή ένας κρίκος, αλλά ως ανθρώπινη ύπαρξη, θα περάσουν χειροπέδες στον καρπό σου».

Ελλάδα

Η πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων στην Ελλάδα είχε τίτλο «ο Ντούτσε αφηγείται» και σχεδιάστηκε τον χειμώνα του 1942 από τον κορυφαίο σκιτσογράφο Σταμάτη Πολενάκη, ο οποίος κατά την περίοδο της Κατοχής είχε καταφύγει στην πατρίδα του, τη Σίφνο. Πρωταγωνιστής είναι ο Μουσολίνι και θέμα ο αυτοεξευτελισμός του. Ο Σταμάτης Πολενάκης πήρε θέση. Διάλεξε τη μεριά του. Ο Γιάννης Νεγρεπόντης έγραψε το ποίημα «Φυλάττειν Θερμοπύλας» το 1971, πολιτικός κρατούμενος, μεσούσης της δικτατορίας του 1967. «Είναι έργο που αποζητά την ελευθερία των ανθρώπων, στην οποία δεν μπορεί να φτάσει κανείς παρά μόνο μέσα από τον κοινό αγώνα μαζί με τους άλλους», λέει ο συνθέτης Χρήστος Λεοντής που μελοποίησε το ποίημα σε μορφή ορατόριου. Το «Ακορντεόν», επίσης, σε στίχους Γιάννη Νεγρεπόντη, με τη μουσική του Μάνου Λοΐζου, που μοιάζει με σφυγμό καρδιάς, τελειώνει με την ιαχή «δεν θα περάσει ο φασισμός». Πάντα αυτή η ιαχή.

«Πώς μπορείς να είσαι καλλιτέχνης και να μην αντικατοπτρίζεις την εποχή σου;», είπε ένα αγόρι σε ένα άλλο αγόρι, καθώς με προσπερνούσαν στον δρόμο. Μαθητές στο γειτονικό μας λύκειο. Μετά χάθηκαν, οδηγώντας τα ποδήλατά τους.