Όταν ο André Breton κάθισε το 1924 για να γράψει τον πρόλογο του βιβλίου του με ποιήματα Poisson Soluble, δεν είχε καμία πρόθεση να γράψει ένα μανιφέστο. Απλώς είχε μερικά πράγματα να πει σχετικά με τις ιδέες του ώστε να υποστηρίξει αυτή τη διαδικασία. Κι όμως, αυτές οι 21 λεπτές σελίδες, γεμάτες γρατσουνιές και σημειώσεις κολλημένες, ξεκίνησαν ένα κίνημα τόσο ανεξίτηλο, που κάποιοι υποστηρίζουν ότι δεν έφυγε ποτέ.
Αυτόν τον μήνα, το Centre Pompidou στο Παρίσι εγκαινιάζει τους εορτασμούς της εκατονταετηρίδας εκείνης της στιγμής με μια ολοκληρωμένη έρευνα, με τίτλο απλά Surrealism. Σε 13 θεματικά κεφάλαια, η έκθεση θα χαρτογραφήσει τις τέσσερις δεκαετίες του ίδιου του σουρεαλιστικού κινήματος, από το 1924 έως την επίσημη διάλυσή του το 1969, όπως δήλωσε ο συγγραφέας Jean Schuster στη γαλλική εφημερίδα Le Monde.
Συλλογική περιπέτεια
«Ο σουρεαλισμός δεν ήταν φορμαλισμός», λέει η Marie Sarré, η επιμελήτρια των συλλογών σύγχρονης τέχνης στο Centre Pompidou. «Ήταν μια συλλογική περιπέτεια, μια φιλοσοφία, θα λέγαμε, που κράτησε 40 χρόνια, αν όντως τελείωσε ποτέ. Ήταν απίστευτα ζωντανό, ανακαλύπτοντας συνεχώς τον εαυτό του».
Στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, υπήρχαν ακόμη νέοι σουρεαλιστές που αναδύονταν, οι οποίοι παρήγαγαν τέχνη εξίσου εξαιρετική με εκείνη της δεκαετίας του 1920. Και ακόμη και μετά το 1969, καλλιτέχνες που απέδωσαν τα έργα τους στο κίνημα επέμεναν ότι έκαναν σουρεαλιστικά έργα, παρά τον θάνατο του ιδρυτή θεωρητικού που ήταν ο Breton. Ο σουρεαλισμός ήταν πάντα μεγαλύτερος από ένα άτομο.
Η έκθεση στο Pompidou οργανώνεται σε έναν σπειροειδή λαβύρινθο που απηχεί τη σκηνοθεσία του Marcel Duchamp της διεθνούς έκθεσης σουρεαλισμού το 1947 στην Galerie Maeght στο Παρίσι. Οι επισκέπτες θα εισέλθουν σε αυτό μέσω μιας τερατώδους λαξευμένης πύλης που θυμίζει την είσοδο του παλιού Cabaret de l’Enfer (το Καμπαρέ της Κόλασης), λίγα βήματα μακριά από το στούντιο του Breton στη Rue Fontaine. Χάρη στον μάγο Abdul Alafrez, οι άνθρωποι θα φαίνονται στη συνέχεια να εξαφανίζονται σε έναν διάδρομο, για να βγουν μόνο σε έναν κεντρικό κόμβο όπου θα εκτίθεται το αρχικό χειρόγραφο του Breton.
Επαναφέροντας στη ζωή τον Μπρετόν
Πολλοί άνθρωποι δεν είχαν την ευκαιρία να δουν αυτό το χειρόγραφο, δανεισμένο από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Και, όπως σημειώνει η Sarré, λίγοι γνωρίζουν πραγματικά τι λέει: «Ακόμα και μεταξύ των μυημένων, που ούτως ή άλλως αναφέρουν μανιφέστα συμπεριλαμβανομένου του φουτουρισμού, οι άνθρωποι δεν έχουν πραγματικά στο μυαλό τους το κείμενο του Breton. Κι όμως όταν το ακούς, σου μένει πραγματικά. Καταλαβαίνεις πόσο επίκαιρο είναι». Για το σκοπό αυτό, η ομάδα επιμέλειας συνεργάστηκε με το Ινστιτούτο Έρευνας και Συντονισμού στην Ακουστική/Μουσική, που στεγάζεται δίπλα, για να δημιουργήσει μια ηχογράφηση, που δημιουργήθηκε από AI, με τη φωνή του συγγραφέα να διαβάζει δυνατά.
Αυτή η λογοτεχνική θεμελίωση του ευρύτερου κινήματος βλέπει κάθε διαδοχικό θέμα να συνδυάζει το σουρεαλιστικό δόγμα (όπως το μέσο, η χίμαιρα ή ο ποιητής) με μια μέθοδο (αυτόματη γραφή, κολάζ ή μόσχευμα). Αντί για έναν ακουστικό οδηγό, το μουσείο ανέθεσε ένα podcast με ηθοποιούς που απαγγέλλουν ποιήματα και κείμενα.
Ως επιμελητές, η Sarré και ο αναπληρωτής διευθυντής του μουσείου Didier Ottinger, συμπεριέλαβαν μόνο εκείνους τους καλλιτέχνες που ήταν αυστηρά σουρεαλιστές—τα ονόματα που περιλαμβάνονται στις λογοτεχνικές κριτικές και τις διεθνείς εκθέσεις. Αυτό φυσικά σημαίνει αριστουργήματα σε κάθε δωμάτιο: το Untitled (Hand Shell) της Dora Maar (1934), το Dream Caused by the Flight of a Bee Around a Pomegranate a Second Before Awakening του Salvador Dalí (1944) και το Empire of Light του René Magritte (1954) .
Όπως έχουν αποδείξει επαρκώς οι τελευταίες ακαδημαϊκές γνώσεις, η έκθεση περιλαμβάνει επίσης περισσότερες γυναίκες από όσες είχαν αναγνωρίσει οι ιστορικοί τέχνης εδώ και καιρό. Ανάμεσά τους η Αγγλίδα πολυτάλαντη Edith Rimmington, η Βελγίδα ζωγράφος Suzanne van Damme, η Ισπανίδα καλλιτέχνιδα Remedios Varo και η Γαλλίδα ποιήτρια Gisèle Prassinos.
Η έκθεση θα διαψεύσει περαιτέρω την παραπλανητική ιδέα ότι ο σουρεαλισμός ήταν καθαρά ευρωπαϊκή υπόθεση, δίνοντας έμφαση σε ανθρώπους όπως ο αριστοτεχνικός Ιάπωνας σχεδιαστής Tatsuo Ikeda και οι ζωγράφοι Helen Lundeberg (από τις ΗΠΑ) και Rufino Tamayo (από το Μεξικό).
Ένα εξαιρετικά σύγχρονο κίνημα
Η Sarré υπογραμμίζει την προοδευτική προοπτική και την πολιτική τοποθέτηση του κινήματος. «Λαμβάνοντας υπόψη πόσο παλιομοδίτικοι και συντηρητικοί άνθρωποι το είχαν ανακαλύψει, ο σουρεαλισμός είναι ένα εξαιρετικά σύγχρονο κίνημα». Η διάψευση των αξιών του δυτικού διαφωτισμού, η αντιαποικιακή του ορμή και η επείγουσα ενσωματωμένη ανάγκη να επανεφεύρει τη σχέση μας με το σύμπαν και τη φύση, λέει, ήταν πρωτοποριακές για τη δεκαετία του 1920. Ο σουρεαλισμός στάθηκε σε αντίθεση με τις άλλες πρωτοπορίες της εποχής, οι οποίες τόσο συχνά προσκολλήθηκαν στη μηχανοποίηση και την εκβιομηχάνιση ως μορφές προόδου.
Οι σουρεαλιστικές εκθέσεις ήταν οι μεγάλες επιτυχίες της εποχής τους, προσελκύοντας χιλιάδες θεατές. Οι νεότερες γενιές σήμερα μπορεί να μην γνωρίζουν για το κίνημα, αλλά όπως το θέτει η Sarré, πολλοί σίγουρα συμμερίζονται τις αξίες του. «Οι Gen Zs είναι επίσης απογοητευμένοι από την ιδέα της προόδου και του μοντερνισμού, είναι πολιτικά και οικολογικά δεσμευμένοι, αντιαποικιοκράτες, αντιεθνικιστές – με τρόπο που συνάδει με αυτό που έκαναν οι σουρεαλιστές».
Surrealism, Centre Pompidou, Paris, 4 Σεπτεμβρίου-13 Ιανουαρίου 2025
Πηγή: The Art Newspaper
