Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε το 1887, στον Πειραιά. Το 1906, γίνεται ο πρώτος μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη, ενώ το 1908, παίρνει το δίπλωμα του Πολιτικού Μηχανικού από το ΕΜΠ. Φεύγει για το Μόναχο και στην συνέχεια, για το Παρίσι, όπου σπουδάζει σχέδιο και ζωγραφική, στην Académie de la grande Chaumiére. Παράλληλα, εγγράφεται στο εργαστήριο του αρχιτέκτονα G. Chifflot και παρακολουθεί το μάθημα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων στην École des Beaux Arts.
Το 1912, επιστρέφει στην Ελλάδα κι αρχίζει τις πρώτες μελέτες για την αρχιτεκτονική της νεοελληνικής παράδοσης. Το 1921, διορίζεται Επιμελητής του Καθηγητή Α. Ορλάνδου στο μάθημα της Μορφολογίας της Αρχιτεκτονικής και Ρυθμολογίας, όπου παραμένει μέχρι τα μέσα του 1923. Το 1925, ονομάζεται έκτακτος Καθηγητής του Ε.Μ.Π. στην έδρα της Διακοσμητικής. Το 1930, μονιμοποιείται στην ίδια Έδρα. Το 1958, συνταξιοδοτείται και το 1966, εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (τάξη Γραμμάτων και Τεχνών) στην Έδρα της Αρχιτεκτονικής. Πεθαίνει στις 28 Αυγούστου του 1968.
Ο Δημήτρης Πικιώνης ήταν ένας άνθρωπος μοναχικός και για ορισμένους «περίεργος», που πέρασε ήσυχα την ζωή του, σχεδιάζοντας ασταμάτητα και διδάσκοντας στο Πολυτεχνείο. Στα γραπτά, στην ζωγραφική, στα λιγοστά κτίρια και τις υπαίθριες διαμορφώσεις που μελέτησε, αποκαλύπτει έναν κόσμο μελαγχολικό, ενώ είναι κι ευδιάκριτα κάποια σκιρτήματα φυσιολατρίας. Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν κάτι πιο σύνθετο: ένας αρχιτέκτονας-στοχαστής (ο Αρης Προβελέγγιος έλεγε πως είχε αποστηθίσει ολόκληρα κομμάτια του Αισχύλου), που δοκίμασε μια μορφή ασκητείας στην κατάκτηση της «αυθεντικότητας» και πάνω απ’ όλα έβαζε την μεγάλη του αγάπη, την ζωγραφική.
Παραδοσιακός ή μοντέρνος;
Στο αυτοβιογραφικό σημείωμα, που δημοσίευσε ο αρχιτέκτονας στον «Ζυγό», το 1958, θα γράψει: «Όταν το κίνημα τούτο το γνώρισα (εννοεί το σύγχρονο κίνημα), είδα πως ένα βήμα με χώριζε από κείνο. Αν οι οξυδερκέστεροι από μας το παραδεχτήκαμε τότε ήταν για τους λόγους τούτους: Πως υποσχόταν την πλήρωση της οργανικής αλήθειας, πως ήταν αυστηρό κι απλό και το κυβερνούσε μια γεωμετρία ενός καθολικού σχήματος, ικανού να συμβολίσει την εποχή μας. Το Σχολείο του Λυκαβηττού χτίστηκε περί το 1933. Όταν τελείωσε, δεν με ικανοποιούσε. Είναι τότε που στοχάστηκα πως το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητος· είν’ απ’ τις σκέψεις τούτες που βγήκαν: το Πειραματικό Σχολείο της Θεσσαλονίκης (1935), η πολυκατοικία Χέυδεν (κάτοψη Μητσάκη – 1938), το σπίτι της γλύπτριας Φρόσως Ευθυμιάδη (1949)».
Μια αινιγματική μορφή
Ο Δημήτρης Πικιώνης έγινε, λοιπόν, ο πιο γνωστός, αλλά και ο πιο παρεξηγημένος από τους Έλληνες αρχιτέκτονες. Είναι κι αυτός, μ’ έναν σύνθετο και κριτικό τρόπο, ένας από τους «εισηγητές» της νεωτερικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, που προτάσσει πάντα ως μότο κι ελπίδα την φράση: «Να μοιάσουμε μ’ αυτό που πραγματικά είμαστε». Αν σήμερα τοποθετούμε την αρχιτεκτονική στο κέντρο μιας ευρύτερης πολιτισμικής θεώρησης, κατά έναν μεγάλο βαθμό το οφείλουμε στον Πικιώνη. Αυτό που στην πραγματικότητα αναδύεται είναι ένα ατελές πολιτισμικό σχέδιο, το οποίο στην σημερινή, μετα-βιομηχανική, εποχή οι περισσότεροι το συγκρίνουν με τη σύγχρονη δημιουργία. «Ελιμπίσθηκα το ανέφικτο», θα γράψει σε μια υποσημείωσή του ο Πικιώνης, συνοψίζοντας με την δύναμη της επιθυμίας όλο το έργο του.
«Το εξαιρετικό με τον Πικιώνη είναι ότι, σε μια εποχή που η κτιριολογία ήρθε να αντικαταστήσει την αρχιτεκτονική, ο Πικιώνης αντέδρασε, θέλοντας να παρουσιάσει την αρχιτεκτονική ως τέχνη, χωρίς να ντρέπεται γι’ αυτό, όπως οι σύγχρονοί του, που νόμιζαν πως είναι πιο καθωσπρέπει να είναι κτιριολόγοι», έλεγε ο Γιάννης Τσαρούχης για τον Δημήτρη Πικιώνη. Και είχε δίκιο.
Πού θα δείτε έργα του
Οικία Ευθυμιάδη – Μενεγάκη, Γρυπάρη 1, Κυπριάδου
Οικία Ποταμιάνου, Νιόβης και Βασιλέως Παύλου 1, Φιλοθέη
Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια, Λυκαβηττός
Ο διαμορφωμένος χώρος γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο Φιλοπάππου,
Αγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης και Τουριστικό Περίπτερο Φιλοπάππου
Παιδική χαρά, Λεωφόρος Ελ. Βενιζέλου, Φιλοθέη
Πολυκατοικία, Χέυδεν 27, Πλ. Βικτωρίας
Οικία Σταματοπούλου, Αγίας Λαύρας και Λασκαράτου, Πατήσια
Ξενοδοχείο Ξενία, Δελφοί
Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης
Φιλοπάππου, Λουμπαρδιάρης
Πρόκειται για το πιο γνωστό έργο της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ένα πραγματικό δίκτυο με μικρά κτίσματα αναπτύσσεται στον αρχαιολογικό χώρο, βασισμένο στην αρχιτεκτονική της κίνησης (κι εφαρμόζοντας ορισμένες από τις χαράξεις της θεωρίας του Κ.Α. Δοξιάδη για την «Διαμόρφωση του χώρου στην αρχαία αρχιτεκτονική»). Όλα αυτά ο Πικιώνης τα δούλεψε με Ναξιώτες μαρμαράδες και μαθητές του. Ένας από αυτούς, ο Δημήτρης Αντωνακάκης, θα πει: «Εργάζεται με έναν ασυνήθιστο τρόπο. Είναι, σχεδόν, κάθε μέρα στο εργοτάξιο. Συνεργάζεται με τους μαστόρους, εξηγεί, ρωτάει, σχεδιάζει, στοχάζεται, αποφασίζει. Συγκεντρώνει τα μαρμάρινα και πήλινα κομμάτια από την κατεδαφιζόμενη χωρίς συστολή Αθήνα του 19ου αιώνα, επιχειρώντας ένα γιγάντιο «κολάζ» από τα περασμένα και τα τωρινά».
Παιδική χαρά, Φιλοθέη
Αυτός ο «παιδικός κήπος», όπως τον ονόμαζε ο Πικιώνης, περιλαμβάνει χώρους παιχνιδιού για μικρότερα και μεγαλύτερα παιδιά, παιχνίδια, μια μικρή λίμνη, μια κρήνη, ένα γεφυράκι, το σκαρί μιας βάρκας, τα κουπιά και τα απλωμένα της δίχτυα. Το μεγαλύτερο κομμάτι της έγινε με αυτοσχεδιασμούς, χωρίς σχέδια. Στο έργο αυτό ο αρχιτέκτονας βλέπει «την παγκόσμια παράδοση ωσάν κάτι ενιαίο, που υπακούει στις «αίδιες» αρχές (οι αρχές της παράδοσης είναι «αΐδιες», οι μορφές παραλλάσσουν)».
Οικία Ποταμιάνου, Φιλοθέη
Στο εσωστρεφές ισόγειο του σπιτιού βρίσκονται τα υπνοδωμάτια και η τραπεζαρία με έναν εντυπωσιακό λιθόκτιστο τοίχο και την τραχιά επιφάνεια της μαύρης μαρμαρόπλακας δέκα τετραγωνικών μέτρων. Στον όροφο, οι χώροι υποδοχής κι ανάπαυσης διαθέτουν ιδεώδη θέα που αξιοποιεί την κλίση του βραχώδους τοπίου. Το σπίτι αυτό, θα πει ο συνεργάτης του Πικιώνη, Αλ. Παπαγεωργίου, επιχειρεί μια «σύζευξη του πνεύματος της Aπω Ανατολής με το πνεύμα της Δύσης».
Οικία Ευθυμιάδη – Μενεγάκη
Η κατοικία και εργαστήριο της γλύπτριας Φρόσως Μενεγάκη αναπτύσσεται αποσπασματικά γύρω από ένα καλοσχεδιασμένο αίθριο, το οποίο δημιουργεί μια εσωτερική εποπτεία κι ένα ολοκληρωμένο συναίσθημα. Σύμφωνα με τον Πικιώνη, η αρχιτεκτονική του αντανακλά την σύνθεση του «οικουμενικού πνεύματος» με το «πνεύμα της εθνότητας». Η γλύπτρια έλεγε ότι ο Πικιώνης, όταν χτιζόταν το σπίτι, πήγαινε τα βράδια με ένα κερί στο χέρι και την επόμενη ημέρα άλλαζε την σκάλα, γιατί δεν του άρεσαν οι σκιές.
Πολυκατοικία, Χέυδεν 27
Στον ίδιο δρόμο, υπήρχε και το Θερινό Θέατρο Κοτοπούλη, που μελέτησε ο Πικιώνης το 1933, σύμφωνα με τις αρχές «του αρχαίου και του ιαπωνικού θεάτρου». Στην πολυκατοικία, ο Πικιώνης σχεδίασε την πρόσοψη σε κατόψεις του αρχιτέκτονα Κ. Μητσάκη. Την καλύτερη περιγραφή του κτιρίου την συναντάμε σε ένα δημοσίευμα της «Τέχνης», το 1938: «Για πρώτη φορά… νιώθουμε αγάπη για το τσιμέντο. Ο Πικιώνης άφησε το τσιμέντο, με το χρώμα του και την υφή του, να φανερώνει τον σκελετό της οικοδομής και περιόρισε τα επιχρίσματα στους ενδιάμεσους τοίχους, όπως γινόταν με την ξυλοδεσιά και τον τσατμά στα ελληνικά σπίτια της Μακεδονίας». Στο φωτεινό ατελιέ της γλύπτριας, στα Ανω Πατήσια (Γρυπάρη 1), συνυπάρχουν μοντέρνα με παραδοσιακά στοιχεία. Μετά τον θάνατο της Μενεγάκη, η εγκατάλειψη του σπιτιού αυξάνει την αίσθηση του μυστηρίου. Η πολυκατοικία αυτή αποκαλύπτει το είδος της νεωτερικότητας, που κατέκτησε ο Πικιώνης, για την ελληνική αρχιτεκτονική. Όλα τα στοιχεία διαθέτουν μια λεπτότητα στην επεξεργασία και μια νομιμοποίηση στην ιστορία.
Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια, Λυκαβηττός
Μοιάζει παράξενο το ότι το σχολείο αυτό, παρ’ ό,τι απλώνεται με εξαιρετική «τοπογραφική ευαισθησία» στον λόφο του Λυκαβηττού και υλοποιεί μια έξοχη «αλληλεξάρτηση των πολιτιστικών φαινομένων και της φύσης», δεν ανήκει στα αγαπημένα έργα του αρχιτέκτονα. Αυτό που το κάνει πάντως ξεχωριστό είναι η διάταξη των καθαρών μοντέρνων όγκων στο επικλινές έδαφος κι ο ανοιχτός χώρος για υπαίθρια μαθήματα, που διαθέτουν όλες οι αίθουσες διδασκαλίας. Το σχολείο αυτό εντάσσεται σ’ ένα πρόγραμμα ευρείας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της δεκαετίας του 1930. Από πολλούς θεωρείται ένα αριστούργημα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.
Πηγή: benaki.gr, greekarchitects.gr, left.gr
Φωτογραφίες: Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη